เรื่องพิธีวิสาขบูชา

​ในปีฉลูนพศก จุลศักราช ๑๑๗๙ พ.ศ. ๒๓๖๐ นี้ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงพระราชดำริด้วยสมเด็จพระสังฆราช (มี) ให้ทำพิธีวิสาขบูชาเมื่อกลางเดือน ๖ เปนครั้งแรกที่ได้ทำในกรุงรัตนโกสินทร์ มีพระราชกำหนดได้พบที่เมืองนครศรีธรรมราช ดังนี้

พระราชกำหนดพิธีวิสาขบูชา

๏ ศุภมัสดุ ๑๑๗๙ ศก อุศุภสังวัจฉร เจตมาศกาฬปักษ์ ทุติยดฤถีครุวาร บริเฉทกาลกำหนด พระบาทสมเด็จบรมธรรมิกมหาราชารามาธิราช บรมนารถบรมบพิตรพระพุทธเจ้าอยู่หัว ผู้ทรงพระคุณธรรมอันมหาประเสริฐ เสด็จออกณพระที่นั่งบุษบกมาลามหาจักรพรรดิพิมานพร้อมด้วยอรรคมหาเสนามาตยาธิบดี มุขมนตรีกระวีชาติราชปโรหิตาโหราจารย์ ทูลละอองธุลีพระบาทโดยอันดับ ทรงพระราชศรัทธาถวายสังฆภัตรทานแก่พระสงฆ์ มีองค์สมเด็จพระสังฆราชเปนประธาน ครั้นเสร็จการภุตตากิจ พระสงฆ์รับพระราชทานฉันแล้ว สมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัวทรงพระราชรำพึงเถิงสรรพการกุศล เป็นต้นค่าบริจาคทานรักษาศีลเจริญภาคนา ซึ่งได้ทรงบำเพ็ญมาเป็นนิจกาลนั้น ยังหาเต็มพระราชศรัทธาไม่ มีพระทัยปรารถนาจะใคร่ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ให้มีผลวิเศษประเสร็จยิ่งที่พระองค์มิได้ทรงกระทำ​เพื่อจะให้แปลกประหลาด จึงมีพระราชปุจฉาถามสมเด็จพระสังฆราชและพระราชาคณะผู้ใหญ่ผู้น้อยถวายพระพรว่า แต่ก่อนสมเด็จพระมหากษัตราธิราชเจ้า กระทำสักการบูชาพระศรีรัตนตรัยในวันวิสาขบุรณมี คือวันเดือน ๖ ขึ้น ๑๕ ค่ำ เปนวันวิสาขนักขัตตฤกษ์มหายัญญพิธีบูชาใหญ่ มีผลอานิสงส์มากยิ่งกว่าตรุษสงกรานต์ เหตุว่าเปนวันสมเด็จพระสัพพัญญูพุทธเจ้าประสูติ ได้ตรัสรู้ ปรินิพพาน และสมเด็จพระเจ้าภาติกราช วสักราช ดิศมหาราช เคยกระทำสืบพระชนมายุเปนเยี่ยงอย่างโบราณราชประเพณีมีมาแต่ก่อน และพระราชพิธีวิสาขบูชาอันนี้เสื่อมสูญขาดมาช้านานแล้ว หามีกษัตริย์พระองค์ใดกระทำ ไม่ ถ้าได้กระทำสักการบูชาพระศรีรัตนตรัยในวันนั้นแล้วก็จะมีผลอานิสงส์มากยิ่งนัก อาจสามารถปิดประตูจตุราบายภูมิทั้ง ๔ และเป็นที่จะดำเนินไปในสุคติภพเบื้องหน้า อาจให้เจริญทฤฆายุศิริสวัสดิพิพัฒนมงคล รำงับทุกข์โทษอุปัทวอันตรายภัยต่างๆ ในบริเฉทกาลปัจจุบัน เปนอนันตคุณานิสงส์วิเศษนัก จะนับจะประมาณมิได้ ครั้นได้ทรงฟังเกิดพระราชปิติโสมนัส ตรัสเห็นว่าวิสาขบูชานี้ จะเปนเนื้อนาบุญราษีกองพระราชกุศลเกิดขึ้นอีกแห่ง ๑ เปนแท้ จึงทรงพระราชศรัทธาจะยกรื้อวิสาขบูชามหายัญญพิธีอันขาดประเพณีมานั้น ให้กลับคืนเจียรฐิติกาลปรากฏสำหรับแผ่นดินสืบไป จะให้เปนอัตตัตถประโยชน์ และปรัตถประโยชน์ ทรงพระราชศรัทธาจะให้สัตว์โลกข้าขอบขัณฑเสมาทั้งปวง จำเริญอายุและอยู่เป็นสุข ปราศจากทุกข์ภัยในชั่วนี้และชั่วหน้า จึงมีพระราชโองการมานพระบัณฑูรสุร​สิงหนาทดำรัสเหนือเกล้าเหนือกระหม่อมสั่งว่า แต่นี้สืบไป เถิงณวันเดือน ๖ ขึ้น ๑๔ ค่ำ ๑๕ ค่ำ แรมค่ำ ๑ เป็นวันพิธีวิสาขบูชานักขัตตฤกษ์ใหญ่ พระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัวจะทรงรักษาพระอุโบสถศีล ปรนนิบัติพระสงฆ์ ๓ วัน ปล่อยสัตว์ ๓ วัน ห้ามมิให้ผู้ใดฆ่าสัตว์ตัดชีวิตเสพสุราเมรัยใน ๓ วัน ถวายประทีปตั้งโคมแขวนเครื่องสักการะบูชาดอกไม้เพลิง ๓ วัน ให้เกณฑ์ประโคมเวียนเทียนพระพุทธเจ้า ๓ วัน ให้มีพระธรรมเทศนาในพระอารามหลวง ถวายไทยทาน ๓ วัน ส่วนพระบรมราชวงศานุวงศ์และข้าทูลละอองธุลีพระบาทไพร่ฟ้าอาณาประชาราษฎรลูกค้าวาณิชสมณชีพราหมณ์ทั้งปวง จงมีศรัทธาปลงใจลงในการกุศล อุตส่าห์กระทำวิสาขบูชาให้เปนประเพณียั่งยืนไปทุกปีอย่าให้ขาด ฝ่ายฆราวาสนั้นจงรักษาอุโบสถศีล ถวายบิณฑบาตทาน ปล่อยสัตว์ตามศรัทธาทั้ง ๓ วัน ดุจวันตรุษสงกรานต์ เพลาเพลแล้วมีพระธรรมเทศนาในพระอาราม ครั้นเพลาบ่ายให้ตกแต่งเครื่องสักการบูชาพวงดอกไม้มาลากระทำให้วิจิตรต่างๆ ธูปเทียนชวาลา ทั้ง (ธง) ผ้าธงกระดาษออกไปยังพระอารามบูชาพระรัตนตรัย ตั้งพนมดอกไม้ แขวนพวงดอกไม้ธูปเทียนธงใหญ่ธงน้อยในพระอุโบสถพระวิหาร ที่ลานพระเจดีย์และพระศรีมหาโพธิ และผู้ใดจะมีเครื่องดุริยดนตรี มะโหรีพิณพาทย์เครื่องเล่นสมโภชประการใดๆ ก็ตามแต่ใจศรัทธา ครั้นเพลาค่ำให้บูชาพระรัตนตรัยด้วยเครื่องบูชาประทีปโคมตั้ง โคมแขวน จงทุกหน้าบ้านร้านโรงเรือนและเรือแพทุกแห่งทุกตำบล ให้ฆราวาสทำดังกล่าวนี้จงถ้วนครบ ​๓ วัน และณวันเดือน ๖ ขึ้น ๑๕ ค่ำนั้น เปนวันเพ็ญบุรณมี ให้ข้าทูลละอองธุลีพระบาทในพระราชวังหลวง ในกรมพระราชวังบวรสถานมงคล ประชุมกันถวายสลากภัตรแก่พระสงฆ์ และให้มรรคนายกทั้งปวงชักชวนสัปรุษทายก บรรดาที่อยูใกล้เคียงอารามใดๆ ให้ทำสลากภัตรถวายพระสงฆ์ในอารามนั้นๆ เพลาบ่ายให้เอาหม้อใหม่ใส่น้ำลอยด้วยดอกอุบลบัวหลวงวงสายสิญจน์สำหรับเปนน้ำปริตไปตั้งที่พระอุโบสถ พระสงฆ์ลงพระอุโบสถแล้วจะได้สวดพระพุทธมนต์จำเริญพระปริตธรรม ครั้นจบแล้วหม้อน้ำของผู้ใดก็ให้เอาไปกินอาบประพรมรดเหย้าเรือนเคหาบำบัดโรคอุปัทวภัยต่างๆ ฝ่ายพระสงฆ์สมณะนั้น ให้พระราชาคณะฐานานกรมประกาศให้ลงพระอุโบสถแต่เพลาเพลแล้วให้พร้อมกัน ครั้นเสร็จอุโบสถกรรมแล้ว เจริญพระปริตธรรมแผ่พระพุทธอาชญาไปในพระราชอาณาเขตต์ รำงับอุปัทวภัยทั้งปวง ครั้นเพลาค่ำเปนวันโอกาสแห่งพระสงฆ์สามเณรกระทำสักการบูชาพระศรีรัตนตรัย ที่พระอุโบสถและพระวิหารด้วยธูปเทียนโคมตั้งโคมแขวนดอกไม้และประทีปเป็นต้น พระภิกษุที่เปนธรรมกถึกจงมีจิตต์ปราศจากโลภโลกามิส ให้ตั้งเมตตาศรัทธาเปนบุเรจาริก จงสำแดงธรรมเทศนาให้พระสงฆ์สามเณรและสัปรุษฟังโดยอันควรแก่ราตรีวันนั้นทุกอาราม ให้กระทำตามพระราชบัญญัติดังกล่าวมานี้เสมอไปทุกปีอย่าให้ขาด ถ้าฆราวาสและพระสงฆ์สามเณรรูปใดเปนพาลทุจจริตจิตต์คะนองหยาบช้าหามีศรัทธาไม่ กระทำความอันมิชอบให้เปนอันตรายแก่ผู้กระทำวิสาขบูชาในวันนักขัตฤกษ์นั้น ก็ให้ร้อย​แขวงนายบ้านนายอำเภอกำชับตรวจตราสอดแนมจับกุมเอาตัวผู้กระทำผิดให้จงได้ ถ้าจับกระหัษฐได้ในกรุง ฯ ให้ส่งกรมพระนครบาล นอกกรุง ฯ ส่งเจ้าเมืองกรมการ ถ้าจับพระสงฆ์สามเณรได้ในกรุง ฯ ส่งสมเด็จพระสังฆราช พระพนรัตน์ นอกกรุง ฯ ส่งเจ้าอธิการ ให้ไล่เลียงไถ่ถาม ได้ความเปนสัตย์ให้ลงโทษลงทัณฑกรรมตามอาญาฝ่ายพระพุทธจักรและพระราชอาณาจักร จะได้หลาบจำอย่าให้ทำต่อไป และให้ประกาศป่าวร้องอาณาประชาราษฎรลูกค้าวานิชสมณชีพราหมณ์ให้รู้จงทั่ว ให้กระทำดังพระราชบัญญัติดังกล่าวมานี้จงทุกประการ ถ้าผู้ใดมิฟังจะเอาตัวผู้กระทำผิดเปนโทษโดยโทษานุโทษ

พิธีวิสาขบูชาที่ทำในกรุงเทพ ฯ เมื่อรัชกาลที่ ๒ ปรากฏว่ามีการเหล่านี้^๑ คือ ทำโคมปิดกระดาษ ชักเสาไม้ไผ่ยอดผูกฉัตรกระดาษพระราชทานไปปักจุดเป็นพุทธบูชาตามพระอารามหลวงวัดละสี่เสาอย่าง ๑ ให้อำเภอกำนันป่าวร้องราษฎรให้จุดโคมตามประทีปตามบ้านเรือนเปนพุทธบูชาอย่าง ๑ หมายแผ่พระราชกุศลแก่ข้าราชการ ให้ร้อยดอกไม้มาแขวนเปนพุทธบูชาในวัดพระศรีรัตนศาสดารามทั้ง ๓ วันอย่าง ๑ มีดอกไม้เพลิงของหลวงตั้งจุดเปนพุทธบูชาที่หน้าวัดพระศรีรัตนศาสดารามอย่าง ๑ นิมนต์พระสงฆ์ให้ให้อุโบสถศีลและแสดงธรรมเทศนาแก่ราษฎรตามพระอารามหลวงฝั่งตะวันออก ๑๐ วัด ฝั่ง​ตะวันตก ๑๐ วัด เครื่องกัณฑ์เปนของหลวงพระราชทาน และให้อำเภอกำนันป่าวร้องตักเตือนราษฎร ให้ไปรักษาศีลฟังธรรมและห้ามการฆ่าสัตว์ตัดชีวิตอย่าง ๑ ทำธงจรเข้ไปปักเปนพุทธบูชาตามพระอารามหลวงวัดละคันอย่าง ๑ เลี้ยงพระสงฆ์ในท้องพระโรง พระราชทานฉลากภัตร แล้วสดับปกรณ์พระบรมอัฏฐิอย่าง ๑.

----------------------------